1. Artykuł 10 ust. 2 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości /Dz.U. 1974 nr 10. poz. 64 ze zm./, nakładający na ubiegającego się o wywłaszczenie obowiązek dostarczenia właścicielowi nieruchomości zamiennej, ma charakter obligatoryjny we wszystkich wypadkach, gdy istnieje możliwość dostarczenia takiej nieruchomości.
2. Jeżeli plan zagospodarowania wywłaszczanej nieruchomości wyklucza utrzymanie budynku na niej istniejącego, a proponowana nieruchomość zamienna jest niezabudowana, uznać należy, że zobowiązanie wnioskodawcy wywłaszczenia do poniesienia kosztów przeniesienia budynku może być niezbędne i gospodarczo uzasadnione w rozumieniu art. 10 ust. 1 ustawy.
3. Zasadność gospodarcza przeniesienia budynków w podanych warunkach występuje wówczas, gdy koszt przeniesienia jest niższy od kosztów wybudowania nowych budynków, przy czym granicą gospodarczego uzasadnienia przeniesienia budynków nie może być wysokość odszkodowania za ich wywłaszczenie. Organy administracji powinny zatem dokonać wszystkich istotnych ustaleń, kierując się zasadą wyrażoną w art. 7 Kpa i uwzględniając fakt, że dom jednorodzinny stanowi własność osobistą, uprzywilejowaną w rozumieniu przepisów ustawy wywłaszczeniowej.
Naczelny Sąd Administracyjny uznał zasadność skargi Janiny O. na decyzję Prezydenta Miasta Łodzi z dnia 23 lipca 1981 r. nr GKL-III-8221-2/44/81 w przedmiocie wywłaszczenia nieruchomości za odszkodowaniem pieniężnym i na podstawie art. 207 par. 2 pkt 1 i 3 Kpa uchylił zaskarżoną decyzję i zgodnie z art. 208 Kpa zasądził od Prezydenta Miasta Łodzi kwotę złotych dwa tysiące tytułem zwrotu kosztów postępowania na rzecz skarżącej.
Janina O. jest właścicielką nieruchomości o powierzchni 651 m2, położonej w Ł. przy ul. M. nr 21, zabudowanej domem jednorodzinnym. Dom ten został wzniesiony w 1968 r. i wyposażony jest we wszystkie instalacje. Według opinii rzeczoznawcy wojewódzkiego, zawartej w aktach sprawy, stan techniczny budynku jest dobry, a stopień jego zużycia wynosi 5 procent.
O wywłaszczeniu nieruchomości wraz z budynkiem wystąpił Rejonowy Zarząd Gospodarki Terenami w Ł., motywując swój wniosek przeznaczeniem terenu pod budowę osiedla mieszkaniowego. Po rozprawie wywłaszczeniowo-odszkodowawczej, na której ustalono, że Janina O. nie posiada innej nieruchomości na terenie Ł., właścicielka nieruchomości postawiła wniosek alternatywny o pozostawienie budynku mieszkalnego w ramach budowanego osiedla mieszkaniowego bądź o odtworzenie tego budynku w inny miejscu. Żaden z tych wniosków nie został uwzględniony i nieruchomość została wywłaszczona za odszkodowaniem pieniężnym decyzją Naczelnika Dzielnicy z dnia 22 maja 1981 r., utrzymaną w mocy decyzją Prezydenta m. Łodzi z dnia 23 lipca 1981 r. W toku postępowania odwoławczego Janina O. powtórzyła wnioski postawione wcześniej na rozprawie, dotyczące bądź odstąpienia od wywłaszczenia, bądź przeniesienia jej budynku mieszkalnego na inną nieruchomość. Prezydent m. Łodzi w uzasadnieniu swojej decyzji stwierdził, że nie uwzględniono wniosku skarżącej o przeniesienie budynku, ponieważ przeniesienie to nie jest ekonomiczne, a poza tym brak jest odpowiedniej działki zamiennej.
Decyzja ta została zaskarżona przez Janinę O. do Naczelnego Sądu Administracyjnego, przy czym w skardze podniesione zostały następujące żądania:
- odstąpienia od wywłaszczenia lub
- przeniesienia budynku na inną działkę, bądź też
- podwyższenie odszkodowania za budynek i przyznania tytułem rekompensaty działki zamiennej.
Organ obowiązany w myśl art. 200 par. 3 Kpa do wniesienia odpowiedzi na skargę, to jest Prezydent m. Łodzi, uchybił dyspozycji tego przepisu i odpowiedzi na skargę nie wniósł. W aktach sprawy znajduje się jedynie odpowiedź na skargę wniesiona przez wnioskodawcę wywłaszczenia, która jednakże nie ma przymiotu odpowiedzi, o której mowa w powołanym wyżej przepisie. Odpowiedź ta, odmowna w stosunku do każdego z żądań skarżącej, a zwłaszcza w stosunku do żądania przeniesienia budynku mieszkalnego w inne miejsce, jest kontynuacją wcześniej zajętego przez ZGT stanowiska w tej sprawie, a mianowicie w piśmie ZGT do Urzędu Miasta Łodzi z dnia 10 lipca 1981 r. nr ZGT.II/824/5181/81, w którym wyrażono pogląd, że "Podkreślić również należy, że precedens tego rodzaju dla wywłaszczanych w sytuacjach podobnych również nie jest dla S.P. korzystny i uzasadniony, ponieważ prowadziłby do odtwarzania w innym miejscu skupisk domów jednorodzinnych, przewidzianych do wyburzenia w obecnych osiedlach czy wsiach".
Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:
Skarga jest zasadna, organy orzekające bowiem dopuściły się naruszenia prawa materialnego i procesowego. Zaskarżona decyzja wydana została z obrazą art. 10 ust. 2 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości /Dz.U. 1974 nr 10 poz. 64 ze zm./, który nakłada na ubiegającego się o wywłaszczenie obowiązek dostarczenia właścicielowi nieruchomości zamiennej. Przepis ten ma charakter obligatoryjny we wszystkich tych przypadkach, w których istnieje możliwość dostarczenia takiej nieruchomości. W rozpatrywanym przypadku możliwość taka istnieje, skoro - jak to wynika z oświadczenia skarżącej złożonego do protokołu rozprawy przed NSA w dniu 10 marca 1982 r. - Zarząd Gospodarki Terenami w Ł. postawił do jej dyspozycji 4 działki, z których jedną uznała za odpowiednią. Skoro zatem niesporne jest, że istnieje możliwość dostarczenia nieruchomości zamiennej, to organ był obowiązany w myśl art. 10 ust. 2 dostarczyć skarżącej taką nieruchomość. Obowiązek ten powinien był być spełniony w stosunku do skarżącej również i z tego powodu, że została ona wprowadzona w błąd przez terenowe organy administracji państwowej w chwili, w której udzielono jej zezwolenia na budowę domu jednorodzinnego na terenie, na którym przewidziana była budowa osiedla mieszkaniowego. Organ orzekający był również obowiązany do realizacji dalszej części dyspozycji art.10 ust. 1 ustawy wywłaszczeniowej, a mianowicie do zobowiązania wnioskodawcy wywłaszczenia do poniesienia kosztów przeniesienia budynku skarżącej na nieruchomość zamienną po ustaleniu, że jest to niezbędne i gospodarczo uzasadnione. W rozpatrywanym przypadku niezbędność przeniesienia budynku skarżącej wynika z faktu, że nie może on zostać adaptowany w ramach budowanego osiedla /jak stwierdził wnioskodawca wywłaszczenia w piśmie z dnia 15 września 1981 r. nr ZGT.II/824/5181/81 skierowanym o Urzędu Miasta Łodzi/ oraz z faktu, że proponowana skarżącej działka zamienna jest niezabudowana. Tak rozumiana "niezbędność" przeniesienia budynku znajduje oparcie w literaturze przedmiotu /por. W. Ramus: Prawo wywłaszczeniowe, Warszawa 1975 r., str. 125/. Zasadność gospodarcza przeniesienia budynków istnieje wówczas, gdy koszt przeniesienia jest niższy od kosztów wybudowania nowych budynków, przy czym granicą gospodarczego uzasadnienia przeniesienia budynków nie może być wysokość odszkodowania za wywłaszczane budynki. Tymczasem organy orzekające o wywłaszczeniu nieruchomości Janiny O. nie przeprowadziły w ogóle ustaleń w tym kierunku, opierając swoje rozstrzygnięcie na nie zawierającej uzasadnienia opinii biegłego Kazimierza W. z dnia 18 lipca 1981 r., który rozważania swoje sprowadził do porównania wartości materiałów uzyskanych z rozbiórki z wartością szacunkową budynku, ustaloną na podstawie przepisów ustawy wywłaszczeniowej. Zaniechanie przeprowadzenia ustaleń, mających podstawowe znaczenie dla rozpatrywanej sprawy, stanowi naruszenie dyspozycji art. 7 Kpa. Naruszenie to jest tym większe, że dom jednorodzinny ma charakter własności osobistej, uprzywilejowanej w rozumieniu przepisów ustawy wywłaszczeniowej.
W tym stanie rzeczy należało orzec, jak w sentencji, na podstawie art. 207 par. 2 pkt 1 i 3 Kpa. O kosztach orzeczono zgodnie z art. 208 Kpa.