Uznaniowe decyzje prezesa ZUS dotyczące świadczeń przyznawanych w drodze wyjątku podlegają kontroli Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Naczelny Sąd Administracyjny po rozpoznaniu sprawy ze skargi Jadwigi P. na decyzję Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w przedmiocie odmowy przyznania renty w drodze wyjątku uchyla zaskarżoną decyzję i poprzedzającą ją decyzję organu I instancji.
Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 3 listopada 1999 r. utrzymał w mocy swą wcześniejszą decyzję z 16 lipca 1999 r. odmawiającą Jadwidze P. przyznania prawa do renty w drodze wyjątku. W uzasadnieniu podał, że na przestrzeni 55 lat życia była ona ubezpieczona jedynie przez 13 lat, łącznie z okresem sprawowania opieki nad dziećmi do 1990 r. Całkowita niezdolność do pracy została zaś orzeczona w 1999 r., czyli po upływie 9 lat od zaprzestania wykonywania pracy. Nie zachodzą więc żadne szczególne okoliczności, które uzasadniałyby przyznanie prawa do świadczenia rentowego w drodze wyjątku.
Jadwiga P. zaskarżyła ostateczną decyzję prezesa ZUS do Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Naczelny Sąd Administracyjny nie podzielił stanowiska prezesa ZUS. Przypomniał, że przepis art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych /Dz.U. nr 162 poz. 1118 ze zm./ stanowi, że ubezpieczonym oraz pozostającym po nim członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków przewidzianych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie mogą - ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek - podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków utrzymania, prezes ZUS może przyznać w drodze wyjątku świadczenie w wysokości nie przekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie.
W ustawie określającej zasady nabywania prawa do świadczeń typu ubezpieczeniowego, a więc finansowanych i pozostających w związku z funduszem gromadzonym na ten cel ze składek ubezpieczonych - przyszłych świadczeniobiorców, przewidziano regulację szczególną, pozwalającą na uzyskanie świadczenia odpowiadającego świadczeniu ubezpieczeniowemu przez osoby, które nie spełniają warunków do uzyskania świadczeń w zwykłym trybie. Świadczenia, o których mowa w art. 83 ust. 1 ustawy o rentach i emeryturach, należy uznać za wyjątkowe także dlatego, że są finansowane z budżetu państwa, a nie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych /art. 84 ustawy/. Ponadto nie mają one charakteru roszczeniowego. Ustawa nie gwarantuje bowiem ich wypłaty, pozostawiając przyznanie takich uprawnień uznaniowej decyzji prezesa ZUS. Możliwość decydowania według uznania nie oznacza pozostawienia prezesowi ZUS całkowitej i nie kontrolowanej swobody w tym zakresie.
Z przepisu art. 83 ust. 1 ustawy wynikają trzy przesłanki warunkujące przyznanie świadczenia, wyznaczające jednocześnie granice uznania administracyjnego:
1/ niespełnienie wymagań dających prawo do emerytury lub renty musi być spowodowane szczególnymi okolicznościami,
2/ ubiegający się o świadczenie nie może podjąć pracy lub innej działalności zarobkowej objętej ubezpieczeniem społecznym, z powodu całkowitej niezdolności do pracy lub wieku,
3/ osoba ta nie ma niezbędnych środków utrzymania.
Według art. 124 ustawy o emeryturach i rentach w postępowaniu w sprawach o świadczenia określone w tej ustawie stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego, chyba że ustawa stanowi inaczej. Stanowi to konsekwencję uznania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie jego działań polegających m.in. na ustaleniu uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych za organ administracji państwowej /art. 66 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych - Dz.U. nr 137 poz. 887 ze zm./. Prezes ZUS podejmujący decyzję administracyjną w sprawie świadczenia przyznawanego w drodze wyjątku jest zatem związany rygorami procedury administracyjnej, określającej jego obowiązki w zakresie prowadzenia postępowania i orzekania. Musi m.in przestrzegać zasady dochodzenia do prawdy materialnej /art. 7 Kpa/, a więc podejmować wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy. Jest zobowiązany do należytego i wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych i prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków, będących przedmiotem postępowania administracyjnego /art. 9 Kpa/. Musi wreszcie w sposób wyczerpujący zebrać, rozpatrzyć i ocenić cały materiał dowodowy /art. 77 par. 1 i art. 80 Kpa/ oraz uzasadnić swoje rozstrzygnięcie według wymagań określonych w art. 107 par. 3 Kpa.