Kontrola wstępna a w konsekwencji i zakazy publikacji tekstów naukowych ograniczone są wyłącznie do ochrony tajemnicy państwowej i tych tajemnic służbowych, które dotyczą obronności i sił zbrojnych.
Szczegółową regulację tej materii zawiera ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej /Dz.U. nr 40 poz. 271./.
Gdyby zamiarem ustawodawcy było poddanie tekstów naukowych kontroli wstępnej w pełnym zakresie to w noweli z dnia 28 lipca 1983 r. /ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o zmianie ustawy o kontroli publikacji i widowisk - Dz.U. nr 44 poz. 204/ skreślonoby art. 4 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 31 lipca 1981 r. o kontroli publikacji i widowisk /Dz.U. nr 20 poz. 99/.
Skoro kontrola wstępna, ograniczona do ochrony tajemnic stanowi wyjątek od zasady nie poddawania tej kontroli tekstów naukowych, to niedopuszczalna jest w każdym razie rozszerzająca wykładnia wymienionego wyjątku /exceptio est strictissimae interpretationis/.
uchyla zaskarżoną decyzję oraz utrzymaną nią w mocy decyzję Okręgowego Urzędu Kontroli Publikacji i Widowisk.
Skoro zatem trafność kwalifikacji określonego materiału dla publikacji nie podlegała ocenie organów kontroli publikacji i widowisk w ramach kontroli wstępnej to a contrario, trzeba też przyjąć, że jeśli materiał przedstawiony był do cenzury bez pisma przewodniego, wskazującego na podstawę prawną wyłączenia kontroli wstępnej w znacznym zakresie, organy cenzury miały obowiązek przeprowadzić kontrolę w pełnym zakresie.
Tak też uczyniono w niniejszej sprawie, konsekwencją czego była decyzja o zakazie rozpowszechniania opracowania (...), jako "godzącego w konstytucyjne zasady polityki zagranicznej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i jej sojusze".
Prawidłowość tej oceny podlega kontroli organu II instancji a także kontroli Naczelnego Sądu Administracyjnego, który wziął pod uwagę w szczególności, że:
1. Zasady polityki zagranicznej PRL zawiera art. 6 Konstytucji, w którym stwierdza się, że PRL w swej polityce:
"1) kieruje się interesem Narodu Polskiego, jego suwerenności, niepodległości i bezpieczeństwa, wolą pokoju i współpracy między Narodami,
2) nawiązuje do szczytnych tradycji solidarności z siłami wolności i postępu, umacnia przyjaźń i współpracę ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi państwami socjalistycznymi,
3) opiera stosunki z państwami o odmiennych ustrojach społecznych na zasadach pokojowego współistnienia i współpracy."
Zasada umacniania przyjaźni z ZSRR i innymi państwami socjalistycznymi a w konsekwencji umacnianie sojuszy z tymi państwami oznacza m.in., iż nie można wzniecać lub rozbudzać nastrojów nienawiści lub niechęci do tych narodów i państw, także poprzez propagandowe eksponowanie trudnych i przykrych sytuacji, które zakłócały dobre stosunki w przeszłości.
Jeśli z historii wynikają jakieś morały, to z jej wycinka opisanego przez (...) wynikają następujące:
a) Komuniści czechosłowaccy w latach 1945-1946 w przeciwieństwie do ugrupowań burżuazyjnych starali się także w sprawach kłopotów granicznych polsko-czeskich zachować stanowisko internacjonalistyczne,
b) Kłopoty powojenne były następstwem przedwojennych sporów dwu państw burżuazyjnych - Polski i Czechosłowacji,
c) Między socjalistyczną Polską Rzecząpospolitą Ludową a CSRS nie istnieją konflikty graniczne.
Jak z tego wynika, konkretna analiza omawianego zdarzenia doprowadza do wniosku, iż przyjęcie, że artykuł (...) godzi w zasady polityki zagranicznej PRL oraz jej sojusze, jest dowolne i nieuzasadnione.
Dla oceny możliwych reperkusji określonego artykułu należy brać pod uwagę charakter czasopisma, w którym ma być on publikowany, nakład czasopisma i jego adresatów.
W omawianym przypadku jest to kwartalnik naukowy o nakładzie 800 egzemplarzy, przeznaczony dla historyków i bibliotek naukowych. Podane przez (...) fakty są tym adresatom na ogół dobrze znane, artykuł więc tylko je systematyzuje i analizuje.
Skoro wszelkie tajemnice są wyjątkiem od demokratycznej zasady jawności życia publicznego, nie można stosować rozszerzającej wykładni przepisu art. 2 i 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej /Dz.U. nr 40 poz. 271/, jak to uczynił Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk dopatrując się w artykule dotyczącym incydentalnego sporu granicznego Polski z burżuazyjną Czechosłowacją w 1945 r. i na początku 1946 r. - naruszenia tajemnicy, godzącej obecnie w obronny Pakt Warszawski.
Związek między faktami /zdarzeniami/ a interesami Państwa w znaczeniu prawnym musi mieć charakter bezpośredni lub na tyle bliski by był on dostrzegalny przez przeciętnie doświadczonego obywatela, który praw ma przestrzegać.
Między tekstem (...) a ważnym interesem Państwa, sformułowanym w art. 2 i 3 cytowanej ustawy o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej związek mający charakter prawny nie zachodzi.
Jest przy tym rzeczą oczywistą, iż tekst dotyczący sporów sprzed prawie czterdziestu lat, nie mających charakteru wojskowego, w żaden sposób nie może narazić na szwank tajemnicy służbowej dotyczącej obronności i Sił Zbrojnych.
Wiadomości, które (...) ujawnia w omawianym artykule, a które zostały mu udostępnione w archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych nie mają nic wspólnego ani z problematyką obronności i bezpieczeństwa, nie dotyczą także "przygotowań i negocjacji" w sprawie zawarcia umów międzynarodowych czy też treści zawartych umów, których tajemnicę zastrzeżono.
W tej sytuacji nie stanowią one tajemnicy państwowej a więc nie można zakazać ich publikacji w trakcie kontroli wstępnej.